Fatma Aliye Topuz (d. 9 Ekim 1862, İstanbul - ö. 13 Temmuz 1936, İstanbul), Türk edebiyat ve düşünce tarihinin en önemli ve öncü kadın figürlerinden biridir. Kendisi, Türk edebiyatının ilk kadın romancısı ve İslam coğrafyasının ilk kadın felsefecisi olarak kabul edilir.
Osmanlı İmparatorluğu'nun Tanzimat'tan İkinci Meşrutiyet'e uzanan çalkantılı döneminde yaşamış, edebiyat, felsefe, kadın hakları ve tarih üzerine eserler vermiş, aktivist ve çevirmen bir aydındır.
Yaşamı ve Eğitimi
Fatma Aliye Hanım, 1862 yılında İstanbul'da, Osmanlı Devleti'nin önde gelen devlet adamı, tarihçi ve hukukçu Ahmet Cevdet Paşa'nın kızı olarak dünyaya geldi.
- Özel Eğitim: Dönemin yaygın anlayışı gereği resmi bir okula gitme imkânı bulamasa da, zekâsı ve öğrenme tutkusu sayesinde kendini geliştirdi. Ağabeyi Ali Sedat Bey'in evde özel hocalardan aldığı dersleri dinleyerek, özellikle tarih, felsefe ve Fransızca alanında özel birikim edindi. Fransızca öğrenmesi, Batı edebiyatı ve düşüncesine erişimini sağladı.
- Evlilik ve İlk Çalışmaları: 17 yaşında, II. Abdülhamit'in yaveri Kolağası Faik Bey ile evlendi. Evliliğinin ilk yıllarında, eşinin geleneksel bakış açısı nedeniyle okuma ve yazma faaliyetlerini gizlice sürdürmek zorunda kaldı. Ancak daha sonra eşinin iznini alarak edebi çalışmalarını resmileştirdi.
- Takma İsimle Yayın: İlk çeviri eseri olan, Fransız yazar Georges Ohnet'in "Volonté" adlı romanını "Meram" adıyla çevirdi ve eseri "Bir Hanım" takma adıyla yayımladı.
Edebi ve Felsefi Kariyeri
Fatma Aliye'nin edebiyat dünyasında tanınması, ünlü yazar Ahmet Mithat Efendi'nin kendisini desteklemesiyle hızlandı. Ahmet Mithat Efendi, onun çevirisine ön söz yazmış ve daha sonra onunla birlikte "Hayal ve Hakikat" romanını kaleme almıştır. Ahmet Mithat Efendi'nin "Bir Osmanlı Kadın Yazarının Doğuşu" adlı eseri de, Fatma Aliye'nin ününün yayılmasını sağlamıştır.
Öncü Kimliği
- İlk Kadın Romancı: Zafer Hanım'ın tek romanı olmasına karşın, birden fazla (beş) roman yayımlaması nedeniyle Fatma Aliye Hanım, Türk Edebiyatının ilk kadın romancısı unvanını almıştır.
- İlk Kadın Felsefeci: 1895 yılında kaleme aldığı "Tabiat Risalesi" ile Türkçe yapıt veren ilk kadın felsefeci olarak felsefe bilgisini ortaya koydu. Düşünce yapısında babası Ahmet Cevdet Paşa'nın yanı sıra Aristoteles, Platon, İbn Rüşd ve Gazali gibi isimlerin etkileri görülür.
Başlıca Romanları
- Muhadarât (1892): Tamamen kendi imzasıyla yayımlanan ilk romanıdır.
- Udi (1899)
- Ref'et (1898)
- Enin (1910)
- Levâyih-i Hayât
Romanlarında genellikle bir kadın gözünden aşk, evlilik, sevgi gibi toplumsal konuları işledi ve realizm akımının temsilcisi oldu.
Aktivist ve Toplumsal Rolü
Fatma Aliye sadece bir yazar değil, aynı zamanda kadın hakları ve hayırseverlik alanında da öncü bir aktivistti.
- Kadın Hakları Savunucusu: Kadınların eğitimini ve iş hayatında eşitliğini savundu. Eserlerinde çok eşliliğe karşı çıktı ve kadınların boşanma hakkını İslami çerçeveden kopmadan savunan ilk isimlerdendi.
- Hayır Kurumları:
- 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı sonrasında asker ailelerine yardım etmek amacıyla ülkedeki ilk resmi kadın derneklerinden biri olan "Nisvan-ı Osmaniye İmdat Cemiyeti"ni kurdu.
- Hilâl-i Ahmer Cemiyeti'nin (Kızılay) ilk kadın üyesi oldu.
- Uluslararası Tanınırlık: Eserleri ve yazıları sayesinde Osmanlı kültürü Doğu ve Batı'da tanındı. 1893 yılında Chicago'daki bir kitap sergisine eserleri ile davet edildi ve biyografisi uluslararası bir kütüphane kataloğunda yayımlandı.
Fatma Aliye Hanım, Soyadı Kanunu'nun kabulünden sonra Topuz soyadını aldı. Son yıllarını sağlık sorunları ve maddi sıkıntılarla geçirdi ve 1936 yılında İstanbul'da vefat etti.
