Aristoteles, Antik Yunan felsefesinin en büyük düşünürlerinden biri olarak kabul edilir. M.Ö. 384 yılında Makedonya’nın Halkidiki Yarımadası’nda yer alan Stagira kentinde doğmuştur. Babası Nikomakhos, Makedonya Kralı II. Amyntas’ın sarayında hekimdi. Bu nedenle Aristoteles çocukluk yıllarından itibaren doğaya, canlılara ve bilimsel gözleme büyük bir ilgi duydu. Henüz genç yaşta babasını kaybetti, ardından bakımını bir akrabası üstlendi. Küçük yaşlardan itibaren gözlem yeteneği gelişmiş, doğadaki düzeni anlama isteği felsefi merakının temelini oluşturmuştur.
Yaklaşık on yedi yaşındayken Atina’ya giderek dönemin en önemli düşünürlerinden Platon’un Akademisine katıldı. Burada yirmi yıl boyunca eğitim aldı, Platon’un öğrencisi ve zamanla en yetkin takipçilerinden biri oldu. Ancak Platon’un “İdealar Kuramı”nı her yönüyle benimsemedi; hocasından ayrıldığı noktalarda kendi felsefi sistemini geliştirmeye başladı. Platon’a duyduğu saygıya rağmen “Platon’u severim, ama gerçeği ondan da çok severim” sözü, onun düşünce tarzını özetler niteliktedir.
Platon’un ölümünden sonra Aristoteles, Atina’dan ayrıldı ve bir süre Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde yaşadı. Önce Assos’a, ardından Midilli Adası’na gitti. Burada doğa bilimleri, biyoloji ve zooloji üzerine araştırmalar yaptı. Bu dönemde Pythias adında bir kadınla evlendi. Yaklaşık M.Ö. 343 yılında Makedonya Kralı II. Philip tarafından, oğlu Büyük İskender’in hocası olarak saraya çağrıldı. Aristoteles, genç İskender’e felsefe, politika, bilim ve ahlak üzerine dersler verdi. Bu ilişki, onun sonraki düşünce dünyasında da iz bıraktı.
İskender tahta çıktıktan sonra Aristoteles Atina’ya geri döndü ve burada kendi okulunu kurdu: Lykeion (Liseum). Bu okul, Platon’un Akademisi’nden sonra Antik Yunan’ın en önemli bilim ve düşünce merkezlerinden biri haline geldi. Lykeion’da öğrencileriyle birlikte yürüyüş yaparak ders anlattığı için onun okuluna “Peripatetik” (gezici) okul da denilmiştir. Bu okulda mantık, biyoloji, fizik, metafizik, siyaset, retorik, şiir ve ahlak gibi birçok alanda sistematik çalışmalar yürütülmüştür.
Aristoteles’in düşünce sistemi, deney ve gözleme dayalı akıl yürütmeyi merkeze alır. Onun felsefesi, yalnızca soyut düşünceyle değil, doğrudan gözlem ve mantıkla şekillenir. “Tüm bilgi duyulardan başlar” ilkesini savunur. Yani bilgi, insanın deneyimlerinden çıkar ve akıl bunu düzenler. Bu yönüyle, hocası Platon’un idealist yaklaşımına karşı ampirik (deneyci) bir felsefe kurmuştur.
Bilimsel Katkıları
Aristoteles, neredeyse tüm bilgi dallarının kurucusu sayılabilecek kadar geniş bir alanda eser vermiştir.
-
Mantık: Aristoteles, mantığı bağımsız bir disiplin haline getiren ilk filozoftur. “Kategoriler”, “Önermeler Üzerine” ve “Birinci Analitikler” adlı eserlerinde tümdengelim yöntemini geliştirerek kıyas (sillogizm) teorisini ortaya koymuştur. Bu sistem, yüzyıllar boyunca Avrupa mantığının temelini oluşturmuştur.
-
Biyoloji: Aristoteles, doğa tarihinin öncülerindendir. Hayvanlar üzerinde gözlemler yapmış, onları türlerine göre sınıflandırmıştır. Yaklaşık 500 farklı canlı türünü incelediği bilinir. Bu çalışmaları, modern biyolojinin ilk temellerini oluşturmuştur.
-
Fizik ve Doğa Felsefesi: Evreni dört elementten (toprak, su, hava, ateş) oluşmuş bir sistem olarak tanımlamış, her şeyin bir “doğal yeri” olduğunu savunmuştur. Evrenin merkezinde hareketsiz bir “ilk neden” ya da “ilk hareket ettirici” (Tanrı) bulunduğunu ileri sürmüştür.
-
Etik: Aristoteles’in Nikomakhos’a Etik adlı eseri, ahlak felsefesinin en önemli klasiklerinden biridir. Ona göre mutluluk (eudaimonia), insanın en yüksek amacıdır. Mutluluğa ulaşmak, erdemli bir yaşam sürmekle mümkündür. Erdem ise “aşırılıklar arasında orta yolu bulmak” anlamına gelir. Örneğin, korkaklık ile çılgın cesaret arasında “ölçülü cesaret” erdemdir.
-
Siyaset: Politika adlı eserinde, insanı “zoon politikon” yani “toplumsal bir varlık” olarak tanımlar. İnsanın doğası gereği toplum içinde yaşamak zorunda olduğunu söyler. En iyi yönetim biçiminin, vatandaşların ortak iyiliğini hedefleyen karma yönetim olduğunu savunur.
-
Sanat ve Estetik: Poetika adlı eserinde, özellikle trajedinin doğasını incelemiştir. Sanatın insan üzerindeki arındırıcı (katarsis) etkisini vurgulamıştır.
Felsefi Görüşleri
Aristoteles’in felsefesi sistematik bir bütünlük içindedir. Onun “dört neden öğretisi” oldukça ünlüdür. Bir şeyi anlamak için dört nedeni bilmek gerekir:
-
Maddi neden – Neyden yapıldığı (örneğin bir heykelin mermerden yapılması).
-
Formel neden – Şeyin biçimi veya özünü belirleyen şey.
-
Fail neden – Onu meydana getiren etken (örneğin heykeltıraş).
-
Ereksel neden – O şeyin amacı veya işlevi.
Bu anlayış, doğadaki her şeyin amaçlı (teleolojik) bir düzen içinde olduğunu gösterir. Yani hiçbir şey tesadüfen oluşmaz; her şeyin bir nedeni ve amacı vardır.
Aristoteles’in Tanrı anlayışı da bu çerçevededir. Ona göre Tanrı, “ilk hareket ettirici”dir. Kendisi hareket etmez ama tüm evrenin hareketinin nedenidir. Tanrı saf akıldır, “kendini düşünen düşünce”dir.
