Dema Boriya Têdeyî/Sade (Di'li Geçmiş Zaman)
Dema boriya têdeyî, geçmişte yaşadığımız ve sona ermiş olayları anlatmak için kullanılır.
Geçmiş zamanı öğrenmenin yolu, fiillerin geçişli mi yoksa geçişsiz mi olduğunu anlamaktan geçer. Nedir bu geçişli ve geçişsiz fiiller bir bakalım:
Geçişli fiiller(Lêkerên gerguhêz): Nesnesi olan ya da nesne alabilen fiillere “geçişli fiil” denir. Yani, Geçişli fiillere “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda yanıt alırız.
Örnek vermek gerekirse; dan (vermek) fiili geçişli bir fiildir; ne ve neyi sorularını yönelttiğimizde yanıt alabiliriz. [Min da. (Verdim.) ]
Geçişsiz fiiller(Lêkerên Negerguhêz): Nesnesi olmayan ya da nesne alamayan fiillere “geçişsiz fiil” denir. Yani, Geçişsiz fiillere “ne, neyi, kimi?” sorularını sorduğumuzda yanıt alamayız.
Örneğin; hatin (gelmek). Biri size Ez hatim (Geldim) derse, “ne geldin, neyi geldin, kimi geldin?” gibi sorular sorabilir misiniz? Hayır. Öyleyse Hatin geçişsiz bir fiildir.
Geçişli ve geçişsiz fiilleri bu şekilde ayırt etmek çok kolaydır. Bu fiil geçişli, bu geçişsiz diye ezber yapmanıza lüzum yok, bu sorular ayırt etmeniz için kâfidir.
Şimdi bu geçişli/ geçişsiz fiiller niye önemli ona gelelim. Kürtçede geçişli fiillerle kurulan cümlelerin geçmiş zamanlarında özne büküm alır. Yani normalde şahıs zamirlerimiz neydi: Ez /Tu /Ew /Em/ Hûn/ Ew işte eğer fiilimiz geçişli yani nesne alan bir fiilse, öznemiz bükümlü zamir halini alır.
Şöyle ki;
Ez > Min
Tu > Te
Ew > Wî (eril) , Wê (Dişil)
Em > Me
Hûn > We
Ew > Wan
İki örnekle duruma açıklık getirelim.
1) Geçişli fiil: Min duh (dün) li fîlmê “Ax” temaşe kir. (Ben dün Ax filmini seyrettim.) İzlemek/Seyretmek yani temaşe kirin geçişli bir fiildir, ne, neyi sorularını sorarız, yani nesne alır. Buradaki nesne “fîlmê Ax”tır. Özneye bakarsak da bükümlü bir hal almış, ez=> min olmuştur. Şimdi bu cümleyi diğer bükümlü zamirlere göre yeniden yazalım:
Te duh li fîlmê “Ax” temaşe kir. (Sen dün Ax filmini izledin.)
Wî/Wê duh li fîlmê “Ax” temaşe kir. (O dün Ax filmini izledi.)
Me duh li fîlme “Ax” temaşe kir. (Biz dün Ax filmini izledik.)
We duh li fîlmê “Ax” temaşe kir. (Siz dün Ax filmini izlediniz.)
Wan duh li fîlmê “Ax” temaşe kir. (Onlar dün Ax filmini izlediler.)
*Gördüğünüz gibi geçişli fiillerde “fiil” asla şahıs eki almaz. Biz bükümlü zamirden, eylemi yapan kişiyi anlarız, özetle fiilin çekimi her şahıs için aynıdır (temaşe kir).
!!!Fakat, nesnemiz çoğulsa o zaman fiil –in yani çoğul ekini alır. Daha açığı, geçişli fiillerde, fiil nesneye göre çekilir, nesne tekilse ek almaz, çoğulsa –in ekini alır.
Dîtin (görmek) fiili
Min dît, te dît, wî/wê dî, me dît, we dît, wan dît
Xwestin (istemek) fiili
Min xwest, te xwest, wî/wê xwest, me xwest, we xwest, wan xwest
2) Geçişsiz fiiller: Ez zahf betilim (Ben çok yoruldum) Betilin – yorulmak fiiline neyi yoruldun, kimi yoruldun sorularını sorduğumuzda cevap alamayız, çünkü geçiçsiz fiil olduğundan nesne almaz. O yüzden de özne yani kişi zamirleri bükümlü haliyle değil, normal haliyle kullanılır. Fiil de her durumda şahıs eklerini alır ve ona göre çekilir.
Şimdi diğer şahıslara göre nasıl çekildiğine bakalım.
Ez betilim, tu betilî, ew betilî, em betilîn, hûn betilîn, ew betilin
Hatin (gelmek) fiili
Ez hatim, tu hatî ew hat, em hatin, hûn hatin, ew hatin,
Xeyidîn (küsmek) fiili
Ez xeyidîm, tu xeyidî ew xeyidî, em xeyidîn, hûn xeyidîn, ew xeyidîn,
Razan (uyumak) fiili
Ez razam, tu raza, ew raza, em razan, hûn razan, ew razan
OLUMSUZLUK
Di’li geçmiş zamanda olumsuzluk anlamı veren ekimiz “ne”dir. Bu ek, fiilin başına eklenir ve böylece olumsuzluk anlamı verilmiş olur.
Örneğin; Min nexwar. (Ben yemedim.)
Min neda. (Ben vermedim.)
Ez neçûm. (Ben gitmedim.)
Ehmed: Rojbaş Azad, tu duh li ku derê bûyî? (İyi günler Azad, dün neredeydin?)
Azad: Rojbaş Ehmed, ez duh bi hevalan re çûm ser Kela Wanê. (İyi günler Ehmed , dün arkadaşlarla Wan Kalesi’ne gittim.)
Ehmed: Te çima gazî min nekir? (Niye beni çağırmadın?)
Azad: Min telefonî malê kir, lê tu ne li malê bûyî. (Eve telefon ettim, ama sen evde değildin.)
Ehmed: Xem nake, geşta we çawa derbas bû? (Her neyse, geziniz nasıl geçti?
Azad: Gelekî xweş bû. (Çok güzeldi.) Em sere sibê zû rabûn. (Sabahleyin erken kalktık.)
Lêker Wate Dema Boriya Têdeyî Neyînî Lêker Wate Dema Boriya Têdeyî Neyînî
Anîn Getirmek Anî Neanî
Gotin Söylemek Got Negot
Xwarin Yemek Xwar Nexwar
Hatin Gelmek Hat Nehat
Avêtin Atmak Avêt Neavêt
Bihîstin Duymak Bihîst Nebihîst
Bijartin Seçmek Bijart Nebijart
Birin Götürmek Bir Nebir
Bûn Olmak Bû Nebû
Cûtin Çiğnemek Cût Necût
Çûn Gitmek Çû Neçû
Dayîn/Dan Vermek Da Neda
Dîtin Görmek Dît Nedît
Firotin Satmak Firot Nefirot
Girtin Yakalamak Girt Negirt
Guvaştin Sıkmak Guvaşt
Ketin Düşmek Ket Neket
Kirin Yapmak Kir Nekir
Kolan Kazmak Kola Nekola
Kuştin Öldürmek Kuşt Nekuşt
Lîstin Oynamak Lîst Nelîst
Malaştin Süpürmek Malaşt Nemalaşt
Mayîn/Man Kalmak Ma Nema
Mirin Ölmek Mir Nemir
Parastin Savunmak Parast Neparast
Qeşartin SoymakQeşart Neqeşart
Şikestin Kırılmak Şikest Neşikest
Xwendin Okumak Xwend Nexwend
Xwestin İstemek Xwest Nexwest
Barîn Yağmak Barî Nebarî
Êşîn Ağrımak Êşî/Êşiya Neêşî/Neêşiya
Firîn Uçmak Firî/Firiya Nefirî/Nefiriya
Guhêrin Değişmek Guherî Neguherî
Herikîn Akmak Herikî Neherikî
Kirîn Satın almak Kirî Nekirî
Nasîn Tanımak Nasî Nenasî
Nêrîn Bakmak Nêrî Nenêrî
Nivîsîn Yazmak Nivîsî Nenivîsî
Peyivîn Konuşmak Peyivî Nepeyivî
Qewimîn MeydanaGelmek Qewimî Neqewimî
Şewitîn Yanmak Şewitî Neşewitî
Xebitîn Çalışmak Xebitî Nexebitî
