Xiyan İsim Kökeni ve Tarihçesi

Kürtçe yazılışıyla "Xiyan", Türkçe telaffuzu ve resmi kayıtlardaki haliyle "Hiyan" olarak bilinen aşiret, bölgenin en eski topluluklarından biridir. Aşiret mensupları Kurmanci lehçesini konuşur. Geleneklerine, taziye ve düğün kültürlerine sıkı sıkıya bağlıdırlar.

Aşiretin isminin nereden geldiğine dair iki temel rivayet bulunmaktadır. Birinci görüşe göre; Kulp ile Sason arasına yerleşen ilk liderlerinin isminin "Ğiyaseddin" (Ğiyo) olması nedeniyle topluluğa "Xiani" denilmiştir. İkinci görüş ise; Sason-Kulp arasındaki "Kıxan" köyüne yerleşmeleri sebebiyle ismin zamanla "Xiyan"a dönüştüğüdür. Aşiretin günümüzdeki kollarının, ataları kabul edilen Xiyo’nun oğulları Hıdır ve Mahmud’un (Mihé); torunları olan Ozmin, Hisé (Hüseyin), Ali, Süleyman, Hemdi, Seydo ve Égan’ın soyundan geldiği kabul edilir.

Xiyan Aşireti Büyüklerine Göre Şecere

Hazreti Abbas - Hazreti Fadl - Şeyh Musafir - Şeyh Adi – Şeyh Delaş – Abdi Bek – Xalid Bek - Osman Bek – Hasan Bek – Muhammed Bek – Musa Bek - Xiyo - Xıdi

Şerefname'de Xiyanlar: Kürt tarihçisi Şerefhan Bitlisi'nin 1597 yılında yazdığı ünlü eseri Şerefname'de aşiretin ismine rastlanmaktadır. Şerefhan, Xiyanları Rojki (Bitlis) konfederasyonu içinde veya onlarla ittifak halinde olan, savaşçı ve kalabalık bir topluluk olarak nitelendirir.

Mervaniler Dönemi: Bazı tarihçiler, aşiretin köklerinin Mervaniler dönemine kadar uzandığını ve o dönemde de bölgenin idaresinde ve askeri yapısında söz sahibi olduklarını belirtir.

Osmanlı Dönemi: Osmanlı kayıtlarında "Ekrad-ı Hiyan" (Hiyan Kürtleri) olarak geçen aşiret, imparatorluk döneminde genellikle konar-göçer bir yaşam sürmüş, yazın yaylalara (Bingöl/Muş dağları) çıkmış, kışın ise Diyarbakır ve Batman havzasına inmiştir.

Xiyan Aşireti: Tarihsel Süreç, Sosyo-Politik Yapı ve Coğrafi Dönüşüm

Xiyan aşiretinin ilk çıkış ve yayılma merkezi Diyarbakır'ın Kulp ilçesi olarak kabul edilir. Zamanla nüfus artışı ve göçlerle birlikte Muş, Bitlis, Silvan, Hilvan, Mardin ve Batman’ın Sason ilçesine kadar geniş bir alana yayılmışlardır. Özellikle Mardin-Midyat bölgesine göç eden Poran ve Qelenderan aşiretleri, Xiyanların önemli kollarını oluşturur. Sason bölgesinde Heybeli, Balbaşı, Acar, Cağılı, Koçyaka gibi köylerde; Kulp bölgesinde ise Hamzalı, Uzunova, Aygün ve Sarıçoban gibi köylerde yoğun bir nüfusa sahiptirler.

Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun sosyal dokusunu oluşturan aşiret yapılanmaları, sadece yerel birer akrabalık örgütlenmesi değil, aynı zamanda devlet ile toplum arasındaki ilişkileri düzenleyen, ekonomik kaynakları yöneten ve politik sadakatleri belirleyen temel siyasi birimlerdir. Bu bağlamda Xiyan (Hiyan, Xian) aşireti, bölgenin son yüzyıllık tarihine damgasını vurmuş en stratejik yapılanmalardan biri olarak öne çıkmaktadır. Diyarbakır, Muş ve Batman üçgeninde, özellikle Silvan (Farqîn), Kulp (Pasûr) ve Sason (Sasûn) hattındaki sarp coğrafyada konumlanan bu aşiret, Osmanlı'nın son döneminden Cumhuriyet'in kuruluşuna, çok partili hayattan günümüzdeki modern kentleşme süreçlerine kadar uzanan geniş bir zaman diliminde belirleyici bir rol oynamıştır.

Xiyan aşireti varlığını sürdürme stratejisiyle, "içe dönük" sosyal yapısını korurken, dışsal tehditlere karşı merkezi otorite (devlet) ile kurduğu pragmatik ve askeri ittifaklara da dayanmıştır. 1915 sonrası Ermeni emvaline el konulmasından Şeyh Fahri isyanının bastırılmasındaki rolüne, 1985'te Koruculuk sisteminin ilk uygulayıcılarından biri olmasından 1990'lardaki zorunlu göç ve kentleşme pratiklerine kadar tüm süreçler, bu stratejik konumlanmanın birer tezahürü olarak analiz edilmiştir.

Xiyan Coğrafi Bağlam ve Demografik Yapı "Sarp ve Dışa Kapalı"

Xiyan aşiretinin tarihsel karakterini belirleyen en önemli faktörlerden biri, yerleştiği coğrafyanın fiziksel özellikleridir. Aşiretin ana yerleşim aksı, Diyarbakır'ın Silvan ilçesinin kuzey dağlık kesimleri ile Muş ve Kulp (Pasûr) bölgelerini birbirine bağlayan hat üzerinde yoğunlaşmaktadır.

Bu bölge, tarımsal üretimin sınırlı olduğu, derin vadiler ve yüksek rakımlı yaylalarla kaplı "sarp" bir arazi yapısına sahiptir. Arazi yapısının bu niteliği, aşiretin sosyal organizasyonunu doğrudan şekillendirmiştir:

· Savunma Avantajı: Sarp coğrafya, aşireti tarihsel olarak dış saldırılara karşı korunaklı kılmış, merkezi otoritelerin (Osmanlı veya Cumhuriyet) bölgeye tam nüfuz etmesini zorlaştırmıştır. Bu durum, aşiretin kendi iç hukukunu ve otonomisini uzun süre korumasına olanak tanımıştır.

· İçe Dönük Sosyal Yaşam: Coğrafi izolasyon, aşiret üyeleri arasındaki bağları güçlendirmiş ancak dış dünya ile etkileşimi sınırlamıştır. Kaynaklarda aşiretin "son derece içe dönük sosyal yaşamı" ve "dışa kapalı bir coğrafi alanda" bulunması, bu jeomorfolojik zorunluluğun bir sonucu olarak vurgulanmaktadır.¹

· Ekonomik Çeşitlilik: Bölge, hem hayvancılık (yaylak-kışlak sistemi) hem de vadilerde yerleşik tarım yapılmasına imkan tanımaktadır. Özellikle 1915 sonrası Ermenilerden kalan arazilerin kontrol altına alınmasıyla, aşiretin ekonomik tabanı genişlemiştir.

Coğrafi Dağılım ve Yerleşim Yerleri

Aşiretin demografik varlığı tek bir idari birimle sınırlı olmayıp, tarihsel süreçte genişleyen ve göçlerle şekillenen bir dağılım göstermektedir.

Xiyan aşireti tek bir merkezden ziyade geniş bir coğrafyaya yayılmıştır. Ancak aşiretin "kalbi" olarak nitelendirilebilecek ana hat Silvan-Kulp-Batman hattıdır.

Yoğun Olarak Bulundukları Bölgeler:

Batman Merkez: Köyden kente göç ile birlikte Batman şehir merkezinde (özellikle kenar mahalleler ve yeni yerleşimlerde) büyük bir nüfus oluştururlar. Batman siyasetinde ve ticaretinde etkin rol oynarlar.

Kozluk: Kozluk ilçesinin batı ve kuzey köylerinde, Silvan sınırına yakın bölgelerde yoğunlaşmışlardır.

Sason: Sason Merkez ve birçok köyde Xiyan aşireti mensupları geçmişten günümüze yaşamaktadırlar.

Diyarbakır / Silvan (Farkin): Aşiretin en yoğun olduğu merkezdir. Özellikle Silvan'ın kuzey kesimleri ve dağlık alanları (Kulp sınırına doğru) Xiyan köyleriyle kaplıdır. Aşiretin politik merkez üssü olarak kabul edilebilir. Özellikle Şeyh Fahri isyanı (1927-1932) sürecinde aşiretin milis kuvveti olarak faaliyet gösterdiği ana sahnedir. Silvan'ın kuzeyindeki dağlık köyler, aşiretin geleneksel güç merkezleridir. Çatakköprü (Malabadî) civarında da etkinlikleri vardır.

Diyarbakır / Kulp (Pasur): Kulp ilçesinin birçok köyünde Xiyan mensupları yaşamaktadır. Buradaki coğrafi yapı, aşiretin tarihsel karakterini şekillendirmiştir.

Muş ve Bitlis: Tarihsel yayla göçleri nedeniyle Muş ve Bitlis sınırlarında da yerleşik köyleri bulunmaktadır. Aşiretin coğrafi devamlılığı Muş il sınırlarına kadar uzanmaktadır. Aşiret mensuplarının biyografileri incelendiğinde, Muş merkez ve kırsalının aşiretin önemli bir nüfusunu barındırdığı görülmektedir.

Mersin (Diaspora): 1990'lı yıllarda yaşanan güvenlik sorunları ve zorunlu göç dalgası, aşiretin demografik haritasını değiştirmiştir. Mersin, Xiyan aşireti mensuplarının yoğun olarak göç ettiği ve yeni bir "kentli" kimlik inşa ettiği batı illerinin başında gelmektedir.

Xiyan Aşiretinin Temel Coğrafi Yayılımı ve Nitelikleri

Bölge	Statü	Temel Nitelik	Tarihsel Bağlam
Silvan (Kuzey)	Tarihsel Merkez	Sarp, dağlık, savunmaya elverişli.	Şeyh Fahri isyanına karşı milis üssü.
Muş (Kırsal)	Yerleşim Alanı	Tarım ve hayvancılık odaklı.	1990'lara kadar yoğun yerleşim, sonrası göç.
Kulp/Sasun Hattı	Geçiş Bölgesi	Yüksek yaylalar, stratejik derinlik.	Aşiretin coğrafi izolasyonunu sağlayan hat.
Mersin	Diaspora Merkezi	Kentsel yaşam, ticaret, işçilik.	1992-1993 Zorunlu Göç sonrası ana yerleşim.

Osmanlı Arşiv Belgelerinde Xiyan (Hiyan) Aşireti

1. Diyarbakır’da Hukuki Bir Anlaşmazlık

· Konu: Diyarbakır'ın Hiyan nahiyesi ahalisinden olup öldürülen "Aro" isimli gayrimüslim vatandaşın mirasçıları ile katil zanlısı "Mehmed" arasındaki davanın görülmesine dair Divan’dan gelen emir.

· Arşiv Kodu: BOA, A.}DVN. 58/23

· Tarih: 26 Şubat 1850 (Hicri: 13 Rebiülahir 1266)

2. Karesi (Balıkesir) Bölgesinde Bir Hiyan Mensubu

· Konu: Karesi’de (Balıkesir) ikamet eden Hiyan Aşireti mensubu Mehmed’in, Kara Mustafa’daki alacağının tahsil edilmesine dair talep.

· Arşiv Kodu: BOA, MVL 400/66

· Tarih: 4 Eylül 1862 (Hicri: 9 Rebiülevvel 1279)

· Bu belge, aşiret mensuplarının o dönemde batı illerine de yayıldığını veya ticaret/göç yoluyla bulunduğunu göstermesi açısından ilginçtir.

3. Badikan ve Hiyan Aşiretleri Arasındaki Gerilim

· Konu: Hiyan Aşireti'ne saldıran Badikan Aşireti'nin devam eden saldırılarına dair Bitlis Vilayeti'nden gelen yazı üzerine, güvenlik tedbirlerinin artırılması emri.

· Arşiv Kodu: BOA, DH.MKT. 1470/117

· Tarih: 22 Aralık 1887 (Hicri: 6 Rebiülahir 1305)

4. İran Sınırında Güvenlik İhlali

· Konu: İran'ın Luristan Reisi Hüseyin Kulu Han'ın, adamlarıyla birlikte sınırı geçerek (belgede geçen Seyyid Hasan arazisi) tecavüzde bulunduğu ve geri çekilmesi için Tahran Büyükelçiliği'ne bilgi verildiği.

· Arşiv Kodu: BOA, Y..PRK.HR.. 16/86

· Tarih: 15 Mart 1893 (Hicri: 26 Şaban 1310)

5. İdari Bağlılık Talebi (Havz - Nalut)

· Konu: Daha önce Havz Kazası'na bağlıyken Nalut Kazası'na bağlanan Hiyan Aşireti'nin, ya eski kazalarına ya da yeni kurulacak bir nahiyeye bağlanma isteği.

· Arşiv Kodu: BOA, DH.MKT. 2322/8

· Tarih: 23 Mart 1900 (Hicri: 21 Zilkade 1317)

6. Beni Lam ve Şohan Aşiretleri Çatışması

· Konu: Bedre kazası civarında Şohan aşiretinin, Beni Lam Aşireti'nin "Hiyan" koluna saldırarak mallarını gasp etmesi ve 5 kişiyi öldürmesi üzerine, aşiretler arası çatışmanın büyümemesi için alınan tedbirler.

· Arşiv Kodu: BOA, DH.MKT. 2528/25

· Tarih: 2 Eylül 1901 (Hicri: 18 Cemaziyelevvel 1319)

· Buradaki "Hiyan" ismi, Irak/Basra bölgesindeki Beni Lam aşiretinin bir kolu olabilir, isim benzerliği ihtimali göz önünde bulundurulmalıdır.

7. Kulp ve Hiyan Bölgesinde Okul Nakilleri

· Konu: Bitlis'in Kulp kazasına bağlı Hiyan nahiyesindeki Fırkı ve Diyet köylerindeki okulların; Pasur, Benakis ve Dahlek mekteplerinin ise Melikan köylerine taşınmasının uygun görülmesi.

· Arşiv Kodu: BOA, MF.MKT. 752/68

· Tarih: 9 Aralık 1903 (Hicri: 19 Ramazan 1321)

1915 Ermeni olayları Sonrası Sermaye Birikimi ve Toprak Genişlemesi

Xiyan aşiretinin modern tarihindeki en kritik kırılma noktalarından biri 1915 olayları ve sonrasıdır. Birinci Dünya Savaşı esnasında bölgedeki demografik yapının radikal bir şekilde değişmesi, Xiyan aşireti için büyük bir ekonomik ve toprak genişleme fırsatı doğurmuştur.

Mevcut araştırmalar, aşiretin "1915 sonrasında Ermenilerden kalan geniş bir coğrafi bölgeyi kontrolüne almasını" aşiretin güçlenmesindeki temel faktörlerden biri olarak işaret etmektedir. Bu durum şu sonuçları doğurmuştur:

Mülkiyet Transferi: Ermeni nüfusun tehciri veya yok olmasıyla boşalan verimli araziler, bahçeler ve köyler fiili olarak Xiyan aşiretinin denetimine girmiştir. Bu, aşireti sadece bir insan topluluğu olmaktan çıkarıp, geniş toprakları yöneten feodal bir güce dönüştürmüştür.

Devletle İlişkinin Zemini: Bu toprakların tapulanması veya fiili kullanım hakkının tanınması, aşiret liderlerini yeni kurulan devlet mekanizmasına muhtaç kılmıştır. Toprak kazanımlarını koruma güdüsü, aşiretin sonraki yıllarda devlete sadakat göstermesinin (veya muhalif hareketlerden uzak durmasının) ekonomik altyapısını oluşturmuştur.

Şeyh Said Kıyamı (1925) ve Aşiretin Konumu

1925 yılında meydana gelen Şeyh Said İsyanı, Kürt aşiretleri için bir turnusol kağıdı işlevi görmüştür. Bölgedeki pek çok Zaza ve Kurmanç aşireti isyana destek verirken, Xiyan aşireti bu süreçte kıyam saflarında yer almamıştır.

Bu tavrın arkasında yatan nedenler çok katmanlıdır:

1. Yerel Rekabetler: Aşiretler arası güç dengesi, bir aşiretin tavrını genellikle rakip aşiretin pozisyonuna göre belirler. Eğer rakip aşiretler isyana katıldıysa, Xiyan aşireti devlet yanında veya nötr kalarak kendi konumunu güçlendirmeyi hedeflemiş olabilir.

2. Kazanımları Koruma: 1915 sonrası elde edilen toprakların güvenliği, mevcut otoriteyle (devletle) çatışmamayı gerektirmiştir.

3. Bokarkî Ailesi ile Husumet: Şeyh Said isyanı sonrası idam edilen iki amcası bulunan Bokarkî ailesi ile Xiyan aşireti arasındaki gerilim, aşiretin siyasi tercihini doğrudan etkilemiştir.

Şeyh Fahri İsyanı (1927-1932) ve "Milis" Kimliğinin İnşası

Xiyan aşiretinin devletle kurduğu ilişkinin "organik" ve "askeri" bir boyut kazanması, asıl olarak 1927-1932 yılları arasındaki Şeyh Fahri İsyanı sürecinde gerçekleşmiştir. Şeyh Fahri, Şeyh Said kıyamının artçı sarsıntısı olarak nitelendirilebilecek, Silvan bölgesinde "lokal ölçekli bir Kürt uyanışını" temsil eden bir hareket başlatmıştır.

Bu süreçte Xiyan aşireti, tarafsız kalmanın ötesine geçerek, devletin yanında milis kuvveti olarak baş kaldıranlara karşı savaşmıştır. Bu durum, aşiret tarihinde belirleyici bir rol oynamıştır:

İsyana Karşı Kontr-Gerilla: Sarp coğrafyayı çok iyi bilen aşiret üyeleri, devletin düzenli ordusunun girmekte zorlandığı alanlarda Şeyh Fahri'nin kuvvetlerine karşı operasyonel destek sağlamıştır.

Sadakatin Tescili: Bu dönemde gösterilen askeri sadakat, Ankara hükümeti nezdinde Xiyan aşiretini "güvenilir" (sadık) aşiretler kategorisine sokmuştur. Bu güven, aşiretin yerel bürokrasi üzerindeki etkisini artırmış ve bölgesel rakiplerine (özellikle Bokarkî ailesine) karşı üstünlük sağlamasına neden olmuştur.

Kan Davalarının Siyasallaşması: Aşiretin devlet yanlısı tutumu, isyancı aileler ve onlara destek veren diğer aşiretlerle arasında derin bir kan davası ve siyasi husumet yaratmıştır. Bu husumet, nesiller boyu sürecek bir kutuplaşmanın temelini atmıştır.

Aşiretin Kolları ve Sosyal Yapı

Xiyan aşireti yekpare bir yapıdan ziyade, zamanla büyüyerek kollara ayrılmış bir konfederasyon görünümündedir. Nüfusun çok kalabalık olması nedeniyle aşiretin farklı kolları farklı bölgelerde liderlik (Ağalık/Kanaat Önderliği) mekanizmaları geliştirmiştir.

Mala Eliyê Unis (Aliye Yunus Ailesi): Aşiretin bilinen en köklü ve lider ailelerinden biri olarak kabul edilir. Tarihsel süreçte aşiretin sevk ve idaresinde söz sahibi olmuşlardır.

Siyasi Etki: Cumhuriyet dönemi ve çok partili hayata geçişle birlikte Xiyanlılar, kalabalık oy potansiyelleri nedeniyle her dönem siyasi partilerin ilgi odağı olmuştur. Hem yerel yönetimlerde (Muhtarlık, Belediye) hem de genel seçimlerde (Milletvekilliği) belirleyici güçlerden biridirler.

Yakın Tarih 1980'ler ve Koruculuk Sistemi "Organik İlişki Ağı"nın Yeniden Tesisi

1984 yılında PKK'nin silahlı eylemlere başlamasıyla birlikte devlet, bölgedeki güvenlik stratejisini yeniden kurgulamış ve 1985 yılında Geçici Köy Koruculuğu (GKK) sistemini hayata geçirmiştir. Bu sistemin kurulmasında devletin başvurduğu ilk adreslerden biri yine Xiyan aşireti olmuştur.

Araştırma verileri, aşiretin 1985 gibi çok erken bir tarihte, sisteme dahil olarak aşirete bağlı onlarca kişinin korucu olduğunu göstermektedir. Bu erken katılım tesadüfi değildir; 1927-1932 döneminde kurulan "devletle organik ilişki ağı", 50 yıl sonra aynı refleksin devreye girmesini sağlamıştır.

Koruculuğu Tetikleyen Sosyo-Ekonomik ve Politik Faktörler

Aşiretin koruculuk sistemine kitlesel katılımı sadece "devlet sadakati" ile açıklanamaz. Veriler, bu kararın arkasında rasyonel ve stratejik nedenler olduğunu ortaya koymaktadır:

1. Toprak Hakimiyetini Koruma: Aşiret, "sarp ve dışa kapalı bir coğrafi alanda kendi toprak hakimiyetini korumak istemesi" nedeniyle silahlanmayı bir zorunluluk olarak görmüştür.¹ Bölgedeki otorite boşluğunda silahlı bir güç olmak, hem PKK'ye hem de diğer aşiretlere karşı toprak bütünlüğünü savunmanın tek yolu olarak algılanmıştır.

2. 1915 Mirasının Korunması: Ermenilerden kalan arazilerin üzerindeki fiili denetimin sürmesi, devletle iyi ilişkilerin devamına bağlıydı. Koruculuk, bu mülkiyetin devlet garantisi altına alınması anlamına geliyordu.

3. Ekonomik Motivasyon: Bölgedeki ekonomik azgelişmişlik, koruculuk maaşlarını önemli bir gelir kapısı haline getirmiştir.

4. Güvenlik İkilemi: "İçe dönük sosyal yaşam"ı tehdit eden dış unsurlara karşı, devletin sağladığı silah ve meşruiyet zırhına bürünmek, aşiretin hayatta kalma stratejisiydi.

Modern Dönem: 1990'lar ve Zorunlu Göç Travması

Xiyan aşireti her ne kadar devletle ittifak halinde olsa da, 1990'lı yıllarda bölgede yaşanan şiddetli çatışma ortamından derinden etkilenmiştir. Köy yakmaları, faili meçhul cinayetler ve genel güvensizlik ortamı, aşiretin sivil mensuplarının önemli bir kısmını göçe zorlamıştır.

Özellikle 1992-1993 yılları, bölgedeki nüfus hareketliliğinin zirve yaptığı dönemdir. Aşiretin yoğun olduğu Muş ve Silvan kırsalından batı illerine kitlesel göçler yaşanmıştır. Bu göç, "gönüllü" bir ekonomik göçten ziyade, "zorunlu göç" kategorisindedir. Aileler, yüzyıllardır yaşadıkları toprakları, hayvanlarını ve sosyal statülerini geride bırakarak kentlerin varoşlarına sürüklenmiştir.

Mersin: Yeni Bir Aşiret Merkezi

Göç rotalarında Mersin ili, Xiyan aşireti (ve genel olarak bölge halkı) için öne çıkan bir merkezdir. 1992 yılında Muş'tan ayrılan aileler Mersin'e yerleşerek burada yeni bir hayat kurmaya çalışmıştır.

Mersin'deki bu yığılma, aşiretin yapısında şu değişimlere yol açmıştır:

Feodal Bağların Çözülmesi: Kentsel yaşamın dinamikleri, geleneksel ağalık sistemini ve hiyerarşiyi zayıflatmıştır. Köyde "Ağa"nın sözü kanun iken, şehirde ekonomik hayatta kalma mücadelesi bireyselliği öne çıkarmıştır.

Hemşehri Dayanışması: Aşiret bağları, yerini "hemşehri dernekleri" veya gayri resmi dayanışma ağlarına bırakmıştır. Ancak "Xiyanlı olma" bilinci, özellikle düğün, cenaze ve taziyelerde varlığını sürdürmektedir.

Xiyan Aşiretinde İçe Dönüklük ve Dışa Bağımlılık Paradoksu

Xiyan aşireti üzerine yapılan analizler, ilginç bir paradoksu ortaya koymaktadır. Aşiret, sosyal ilişkilerinde son derece "içe dönük" ve kapalı olmasına rağmen, siyasi ve askeri varlığını sürdürebilmek için devlete "dışa bağımlı" bir strateji izlemiştir.

Bu paradoks şu şekilde açıklanabilir: Aşiret, kendi iç otonomisini (kendi liderliği, kendi arazisi, kendi gelenekleri) koruyabilmek için, en büyük dış güç olan Devlet ile anlaşma yoluna gitmiştir. 1927'de Şeyh Fahri'ye karşı savaşmak veya 1985'te PKK'ye karşı silahlanmak, aslında aşiretin "bizi kendi halimize bırakın ve arazilerimize dokunmayın" mesajının bir karşılığıdır.

Geçmişten Günümüze Değişim

Konar-Göçerlikten Yerleşik Hayata: Yüzyıllar boyunca hayvancılıkla uğraşan ve yaylak-kışlak hayatı yaşayan aşiret üyeleri, son yüzyılda tamamen yerleşik hayata geçmiştir. Silvan ve Batman ovalarındaki köylerde tarım (buğday, mısır, tütün) ana geçim kaynağı olmuştur.

Şehirlileşme: 1990'lı yıllardaki köy boşaltmaları ve ekonomik nedenlerle yaşanan göç dalgası, aşiret üyelerinin büyük kısmını Batman ve Diyarbakır şehir merkezlerine taşımıştır. Günümüzde inşaat, ticaret ve hizmet sektöründe aktiflerdir.

Kan Davaları ve Barışlar: Geçmişte arazi anlaşmazlıkları ve yayla sınırları nedeniyle komşu aşiretlerle (özellikle Badikanlılar ve Şeyhdodalar gibi) veya kendi içlerinde zaman zaman husumetler yaşanmış olsa da, son yıllarda eğitim seviyesinin artması ve kanaat önderlerinin araya girmesiyle bu olaylar yerini barış yemeklerine ve uzlaşı kültürüne bırakmıştır.

Xiyan Aşireti Gelecek Perspektifi

Bugün Xiyan aşireti iki farklı gerçeklik arasında bölünmüş durumdadır:

Kırsal Gerçeklik: Silvan, Kulp ve Muş köylerinde hala toprak sahibi olan, koruculuk sistemi üzerinden devletle maaş ve silah ilişkisi bulunan, geleneksel hiyerarşiyi kısmen sürdüren kesim.

Kentsel Gerçeklik: Mersin, İstanbul gibi metropollerde yaşayan, eğitim ve ticaretle uğraşan, aşiret bağlarını daha çok kültürel bir nostalji veya sosyal dayanışma ağı olarak yaşayan, siyaseten daha çoğulcu kesim.

Gelecekte, aşiretin "politik bir blok" olarak hareket etme kabiliyetinin azalacağı, buna karşın "kültürel bir kimlik" olarak Xiyanlı olmanın (dil, müzik, ortak tarih anlatısı üzerinden) devam edeceği öngörülebilir.

Xiyan (Hiyan) aşireti, Türkiye Cumhuriyeti'nin Doğu politikasının yereldeki en somut laboratuvarlarından biridir. 1915'ten günümüze uzanan süreçte, aşiretin tarihi; mülkiyet, güvenlik ve kimlik üçgeninde şekillenmiştir. Ermeni arazilerinin devralınmasıyla başlayan ekonomik güçlenme, Şeyh Fahri isyanında devlet yanlısı milislikle siyasi bir statüye dönüşmüş, 1980'lerde koruculukla kurumsallaşmış ve 1990'larda zorunlu göçle travmatize olarak kentleşmiştir.

Aşiretin hikayesi, sadece yerel bir feodal yapının değil, aynı zamanda ulus-devlet inşası sürecinde "makbul vatandaş" oluşturma projelerinin, Kürt meselesinin karmaşık iç dinamiklerinin ve modern Türkiye'nin sosyal değişim sancılarının bir özetidir.