Güneydoğu Anadolu Bölgesi, tarihsel derinliği, etnik çeşitliliği ve kendine has sosyal organizasyon biçimleriyle Anadolu'nun en karmaşık ve zengin coğrafyalarından birini teşkil etmektedir.
Batman ilinin Kozluk (Hazo) ilçesi sınırları içerisinde yer alan ve tarihsel kayıtlarda "Tmok" veya "Tmuk" olarak bilinen, günümüz idari yapısında "Gümüşörgü" adıyla anılan yerleşimi ve bu yerleşimle özdeşleşmiş "Timok" aşireti geçmişten günümüze çeşitli aşamalardan geçmiştir.
Bu çalışma Timoq’un geçmişten günümüze uzanan tarihsel dönüşümünü, medrese geleneği etrafında kurumsallaşan eğitim sistemini ve modern dönemdeki kalkınma dinamiklerini, mevcut birincil kaynaklar ve veriler ışığında derinlemesine analiz etmeyi amaçlamaktadır.
Timoq, sadece bir "aşiret" veya biyolojik soy birliği olarak değil; coğrafya, din ve tarihsel hafızanın kesişim noktasında duran, bölgenin ilmiye sınıfını besleyen ve toplumsal barış mekanizmalarında aktif rol oynayan sosyo-kültürel bir ağ olarak tanımlamaktadır. Özellikle Kozluk havzasının jeostratejik konumu, Timok medreselerinin eğitim metodolojisi ve bölgedeki kanaat önderlerinin retoriği bunu güçlendirmektedir.
Timoq aşireti genel olrak Gümüşörgü (Tımok) Köyünde yaşayanlardan ibaret bir aşiret değil Bekirhan (Kaniyê Hane) Beldesi Çaygeçit (Aynromiye) Köyü. Yedibölük (Mişrita) Kayadibi (Papur) Kelhasan (Geliyê Hesenan) ve Batman Merkez’de yaşayan geniş bir kesimin oluşturduğu bir aşirettir.
Jeostratejik Konum ve Kozluk (Hazo) Havzası
Bir topluluğun karakterini, üretim biçimlerini ve dış dünyayla ilişkilerini belirleyen en temel faktör, üzerinde yaşadığı coğrafyadır. Timok (Gümüşörgü) yerleşiminin analizi, bağlı bulunduğu Kozluk ilçesinin jeomorfolojik yapısının anlaşılmasını zorunlu kılar.
Kozluk'un Fiziksel Coğrafyası ve Timok'un Konumu
Kozluk ilçesi, Batman il merkezine 59 kilometre mesafede yer alan, dağlık ve ovalık alanların iç içe geçtiği stratejik bir ilçedir. Bölge, "Yerleşik Yaşamın Başladığı Nokta" mottosuyla tanımlanmakta olup, bu durum bölgenin neolitik çağlardan beri insan yerleşimine uygun ekolojik koşullar sunduğunu göstermektedir. Özellikle Helkis Dağı bu bölgede önemli etkiler oluşturmuştur.
İklimsel Geçiş Bölgesi ve Rakım Analizi
Bölgenin ortalama rakımı 874 metre olarak kaydedilmiştir.2 Ancak Timok (Gümüşörgü) gibi kırsal yerleşimler, genellikle ilçe merkezinden daha yüksek, su kaynaklarına yakın ve savunulması kolay vadi yamaçlarında kurulmuştur.
İklimsel Etkiler: 800-1000 metre bandındaki bu rakım, bölgede tipik karasal iklimin sertliğinin, Güneydoğu'nun sıcak havasıyla dengelendiği bir mikroklima yaratır. Bu durum, Timokluların tarımsal çeşitliliğine (ceviz, tütün, tahıl) ve hayvancılık pratiklerine (yaylak-kışlak döngüsü) olanak sağlamıştır.
Topoğrafyanın Sosyolojiye Etkisi: Dağlık arazi yapısı, tarihsel süreçte merkezi otoritenin denetimini zorlaştırmış, bu da Timok gibi aşiret/topluluk yapılarının kendi iç hukuklarını (örfi hukuk) ve eğitim sistemlerini (medrese) daha özerk bir şekilde sürdürmelerine zemin hazırlamıştır. İzolasyon, kültürel saflığın korunmasında bir kalkan görevi görmüştür.
Demografik Yoğunluk ve Yerleşim Dokusu
Kozluk ilçesinin genel nüfusu 61.100, yüzölçümü ise 1.101 km²'dir. Nüfus yoğunluğu kilometrekareye 55 kişi düşecek şekildedir. Bu veri, Türkiye ortalamasının altında seyreden, seyrek yerleşimli bir kırsal dokuya işaret eder.
Kırsal Dağılım: Kozluk'a bağlı 1 belde, 30 mahalle ve 69 köy bulunmaktadır. Timok (Gümüşörgü), bu 69 köy içerisinde hem tarihsel derinliği hem de nüfus potansiyeli ile öne çıkan merkezlerden biridir.
Alan Yönetimi: Geniş yüzölçümü ve düşük nüfus yoğunluğu, tarım arazilerinin ve meraların paylaşımında zaman zaman aşiretler arası veya aileler arası rekabeti doğursa da, genel anlamda geniş yaşam alanları sunmaktadır.
Tarihsel Derinlik : Tmoq'tan Gümüşörgü'ye
Bir yerleşimin adı, o yerleşimin tarihsel hafızasının en somut belgesidir. Timok ismi ve bu ismin geçirdiği evreler, bölgenin çok katmanlı etnik ve politik geçmişini gözler önüne sermektedir.
1928 Kayıtları ve "Tmok/Tmuk" Olgusu
Resmi devlet arşivlerinde ve 1928 tarihli yer adları kılavuzunda köyün adı "Tmok" ya da "Tmuk" olarak tescillenmiştir. Cumhuriyet'in ilk yıllarında yapılan bu tespit, ismin kökeninin çok daha eskiye, Osmanlı ve muhtemelen Orta Çağ dönemine dayandığını kanıtlamaktadır.
Etimolojik Analiz: "Tmok" kelimesinin morfolojisi, bölgede konuşulan kadim dillerle (Ermenice, Kürtçe, Süryanice) ilişkilendirilebilir. Özellikle Sason ve Kozluk bölgesinin 20. yüzyıl başına kadar yoğun bir Ermeni nüfusu barındırdığı bilinmektedir. "Tmuk" kelimesinin Ermenice'deki "Tmkabert" (Tmuk Kalesi - ünlü şair Hovhannes Tumanyan'ın eserine de konu olmuştur) ile fonetik benzerliği, buranın eski bir savunma yapısı veya müstahkem mevki olabileceği hipotezini güçlendirmektedir.
Kürtçe Telaffuz: Bölge halkı (Kurmanc) tarafından kullanılan "Tmoq" ismi, yerel dilde belirli bir anlam ifade etmese bile, yüzyıllardır süregelen sözlü kültürde yerleşmiş, coğrafi bir markaya dönüşmüştür.
Cumhuriyet Dönemi İsim Değişikliği: "Gümüşörgü"
Türkiye'de yer adlarının Türkçeleştirilmesi politikası kapsamında Tmok adı "Gümüşörgü" olarak değiştirilmiştir.Bu isim seçimi rastgele değildir; genellikle köyün fiziksel özelliklerine (su kaynaklarının gümüş gibi parlaması) veya ekonomik faaliyetlerine (örgü, dokuma, el sanatları) bir atıf olabilir. Ancak halk arasında ve bölgesel literatürde "Timok" ismi geçerliliğini ve prestijini korumaya devam etmiştir. Resmiyet ile sivil hafıza arasındaki bu ikilik, bölgenin kimlik inşasında önemli bir dinamiktir.
Sosyal Yapı: Timok Aşireti ve "İlmiye" Kimliği
"Timok Aşireti" ifadesi, bölge sosyolojisinde klasik aşiret tanımlarından farklı bir yerde durmaktadır. Güneydoğu Anadolu'da aşiretler genellikle askeri güç, geniş toprak mülkiyeti ve "Ağa" otoritesi ile tanımlanırken, Timok daha çok "İlmiye" (Din Âlimleri) sınıfı ve "Medrese" kültürü ile özdeşleşmiştir.
Kılıç Ehli Değil, Kalem Ehli
Timoklular, bölge tarihinde savaşçı özelliklerinden ziyade, yetiştirdikleri mollalar, müderrisler ve şeyhler ile tanınırlar. Bu durum, onlara aşiretler üstü (supra-tribal) bir dokunulmazlık ve saygınlık kazandırmıştır.
Arabuluculuk Rolü: Bölgedeki diğer aşiretler (örneğin Heverkan, Raman, Reşkotan gibi büyük konfederasyonlar) arasında çıkan kan davaları veya arazi anlaşmazlıklarında, Timoklu âlimler "hakem" olarak tayin edilir. Şer'i hukuk ve örfi hukuk (töre) bilgisini birleştiren bu âlimler, toplumsal barışın sigortası işlevini görürler.
Siyasal ve Sosyal Nüfuz: Timoklu kanaat önderleri, sadece dini konularda değil, seçim dönemlerinde siyasi tercihlerde ve yerel yönetimlerle ilişkilerde de belirleyici bir güce sahiptir.
Sosyo-Ekonomik Durum ve Bölgesel Kalkınma
Timok (Gümüşörgü), sadece dualarla değil, ekonomik üretimle de ayakta duran bir yerleşimdir. Dicle Kalkınma Ajansı (DİKA) verileri, bölgenin ekonomik potansiyelini anlamak için kritik öneme sahiptir.
Tarım, Hayvancılık ve Coğrafi Ürünler
Kozluk'un 1.101 km²'lik alanı , tarım ve hayvancılık için ciddi bir potansiyel sunar.
Tütün: Geçmişte Timok ekonomisinin belkemiği olan tütün, yerini yavaş yavaş alternatif ürünlere bırakmaktadır. Ancak "Timok Tütünü" hala bölgesel bir marka değerine sahiptir.
Yaylacılık: Dağlık arazinin sağladığı otlaklar, küçükbaş hayvancılığı destekler. Timok peyniri, yağı ve balı, Batman pazarında aranan ürünlerdir.
Timok'un Dünü, Bugünü ve Yarını
Batman'ın Kozluk ilçesine bağlı Gümüşörgü (Timok) köyü ve bu köyle anılan sosyal yapı üzerine yapılan bu kapsamlı analiz, aşağıdaki temel sonuçları ortaya koymuştur:
Tarihsel Süreklilik: Timok, 1928'deki "Tmok" isminden bugüne, ismen değişse de cismen ve ruhen varlığını korumuştur. Ermeni, Kürt ve İslam medeniyetlerinin kesişim noktasında, kendine has bir kimlik inşa etmiştir.
Coğrafi Avantaj ve Dezavantaj: Kozluk'un sarp coğrafyası, Timok'u dış etkilerden korumuş ancak ekonomik kalkınmayı zorlaştırmıştır. Bugün ise ulaşım imkanlarının artmasıyla bu izolasyon kırılmakta, Timok kültürü Batman şehir merkezine akmaktadır.
Mele Abdullahê Tımoqî
Timoq denince çoğu kişinin aklına gelen isim Mele Abdullahe Tımoqî’dir. Mele Abdullahê Tımoqi (Abdullah Beğik), Batman iline bağlı Kozluk (Hezo) ilçesinin Timok Köyü’nde doğdu. Nüfus kayıtlarında doğum yılı hicri 1313 (miladi 1889) olarak geçmektedir. Ancak Mele Şehmusı Hesari (Cigerxwin, 1903) ile arkadaş olduğu ve ondan 3–4 yaş büyük olduğu yönünde bilgiler bulunmaktadır. Doğum yeri olan Garzan (Xerzan) Bölgesi; Sason, Kozluk (Hezo), Kurtalan (Mısrıc) ve kısmen Beşiri’yi (Qûbin) kapsamaktadır.
1957 yılına kadar Batman (Elih), Silvan (Farqin) ve Kozluk çevresinde imamlık yaptı. Bu tarihten sonra Kozluk ve Sason’da çiftçilikle uğraştı. Siyasi söylemleri nedeniyle 1948 yılında tutuklandı, ancak delil yetersizliği gerekçesiyle serbest bırakıldı. 1961 yılında hakkında yeniden yakalama kararı çıkarıldı. Yakalanamaması nedeniyle açılan dava zaman aşımına uğrayarak kapatıldı.
1971 yılında hakkında tekrar tutuklama kararı çıkarıldı. Yaklaşık 9 ay boyunca gizlendi. Daha sonra yakalanarak o dönemde açılan toplu siyasi davalar kapsamında yargılandı. Yeterli delil bulunmaması nedeniyle tutuksuz yargılanmasına devam edildi. 1972–1980 yılları arasında da faaliyetlerini sürdürdü. 12 Eylül askeri darbesi döneminde yeniden tutuklandı ve bir süre cezaevinde kaldı. Serbest bırakıldıktan sonra çalışmalarına devam etti. 1986 yılında İran ve Irak’ta bulundu. 1992 yılı Şubat ayında rahatsızlanarak Suriye’nin Şam kentindeki bir hastanede hayatını kaybetti.
Mele Abdullah Tımoki, Batman başta olmak üzere Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde tanınan bir isimdi. İsmi Batman’da bir parka verilmiştir. Mele Abdullah Tımoki, çocukların eğitim alması gerektiğini savunuyordu. Mele Sabri Efendi ile yaptığı bir konuşmada, Kürtlerin hak arayışının eğitim yoluyla yürütülmesi gerektiğini, çocukların okuyarak farklı mesleklerde yer almasının önemini dile getirmiştir. Ayrıca Kürtlerin ana dillerinde eğitim hakkına sahip olması gerektiğini ifade etmiştir. Hak arayışında barışçıl yöntemleri savunduğunu ve dini kuralların geçerli olduğu, aynı zamanda ana dil haklarını tanıyan bir idari yapı istediğini belirtmiştir.
Mele Abdullah Tımoki’nin evi, Batman’ın Sason ilçesine bağlı Kelhasan Köyü Sinemerg Mezrası ile Kozluk’a bağlı Gümüşörgü (Tımok) köyü arasında, Helkis Dağı ile Çiyaye Belave arasında yer alan “Xeytıke” olarak bilinen bölgede bulunuyordu. Burada toprak damlı bir evde yaşamış, evinde bir kütüphane oluşturmuştur. 1950’li yıllardan sonra bu ev, çok sayıda kişinin gelip kaldığı bir yer hâline gelmiştir. Zamanla bu yapı tahrip edilmiş ve kullanılamaz duruma gelmiştir.
Mele Abdullah Tımoki, 2 Şubat 1992 tarihinde Suriye’nin Haseki kentinde özel bir hastanede vefat etti. Mezarı Suriye’dedir.
Timoqlular Dernekleşti
Batman’ın köklü aşiretlerinden biri olan ve ağırlıklı olarak Kozluk ilçesinde yaşayan Timok Aşireti, sosyal ve kültürel faaliyetlerini daha düzenli ve kurumsal bir yapıya kavuşturmak amacıyla dernekleşti. Timoqlular Derneği – Komelaya Timoqiyan adıyla kurulan yapının, başkanlığına Avukat Ferhat Bayındır seçilirken, başkan yardımcılıklarına Abdullah Türeli ile M. Şirin Aksoy getirildi. Derneğin saymanlık görevlerini Ahmet Bağlamış, Siyabend Değirmenci ve Faik Abay üstlenirken, sekreterlik görevlerine ise Mesut Onar ile Mahfuz Karabaş seçildi.
Timok Derneği’nin, Batman genelinde sosyal yardımlaşma, kültürel etkinlikler ve toplumsal dayanışmayı artırmaya yönelik çalışmalar yürütmesi hedefleniyor. Aşiret üyeleri, dernek çatısı altında daha planlı ve ortak bir anlayışla faaliyetlerini sürdürmeyi amaçlıyor.
