Reşkotanlar: Yukarı Mezopotamya’nın Kadim Aşireti
Reşkotan aşireti, Yukarı Mezopotamya’nın ve özellikle Garzan havzasının toplumsal dokusunda yüzyıllardır belirleyici bir role sahip olan en köklü Kürt topluluklarından biri olarak dikkat çekiyor. Hakkâri’den Garzan’a uzanan tarihsel yolculuğu, göçebe yaşamdan zorunlu iskâna, aşiret çatışmalarından devlete yönelik direnişlere kadar uzanan karmaşık bir geçmişi barındırıyor.
Reşkotan İsmi Nereden Geliyor?
Aşiretin adı, tarihsel bellekte önemli bir yere sahip olan “Reşko (Uludoruk) Dağı” ile ilişkilendiriliyor. Kürtçede yer, kimlik ve aidiyet bildiren “-ti / -tan” ekleriyle birlikte “Reşkotan”, “Reşko Dağı’ndan gelenler” anlamına geliyor. Aşiretin ilk yurdu olan Hakkâri’den ayrılışı ise tarihsel kaynaklarda “bölgede çıkan bir olay” ile ilişkilendiriliyor.
Reşkotan’da Göçebe Hayatın Sonu: Garzan’a Yerleşme Süreci
Reşkotanlar, uzun yıllar süren göçebe yaşamın ardından 19. yüzyıl sonlarında Osmanlı’nın zorunlu iskân politikalarıyla yerleşik yaşama geçti. Bu süreç, aşiretin özellikle Batman ve Beşiri çevresinde kalıcı olarak yoğunlaşmasına neden oldu. Bugün Reşkotan mensupları en çok Batman, Beşiri ve Diyarbakır’da yaşamaktadır.
Reşkotan’da Sosyal Yapı ve Aşiret İç İşleyişi
Yedi Ana Kol: Çok Katmanlı Bir Sosyal Örgü
Reşkotan aşireti tek ve homojen bir yapı değil; aksine iç içe geçmiş hiyerarşik bir düzeni olan büyük bir topluluktur. Aşiret, tarihsel olarak yedi ana kol etrafında örgütlenmiştir:
Pilokiler, Bendurkiler, Hesarkiler, Balicankiler, Lülikiler, Mala Diyo ve Mala Xalo.
Bu kollar arasındaki ilişki, güç dengeleri ve aile bağları aşiretin iç yapısının temelini oluşturur.
Lider Aileler: Mistê Quto ve Mala Ezo
Aşiret tarihinde öne çıkan bazı aileler, Reşkotanların siyasi ve toplumsal liderliğini üstlenmiştir. Filîtê Quto ve Bavê Fexriya gibi tarihsel figürlerin mensubu olduğu Mistê Quto Ailesi, aşiretin en güçlü soy hatlarından biri olarak kabul edilir. Bu aile çoğu zaman aşiretin kaderini belirleyen kararların merkezinde yer almıştır.
Coğrafya ve Yerleşim Tarihi
Reşkotan Coğrafyası: Etnik Sınırlar İdari Sınırların Ötesinde
Beşiri ve Garzan bölgesinde yoğunlaşan Reşkotan köylerinin listesi günümüzde idari kayıtlara bakılarak net çıkarılamamaktadır. Çünkü Türkiye’de köyler idari olarak sınıflandırılır; etnik ve aşiret kimlikleri resmî kayıtlarda yer almaz. Bu nedenle “Reşkotan köyü” tanımı, resmî değil sosyolojik bir kavramdır.
Osmanlı’nın Zorunlu İskân Politikası
19.yüzyılın son çeyreğinde Osmanlı Devleti, Reşkotan ve Berikan aşiretlerini “asayiş” ve “vergilendirme” gerekçeleriyle yerleşik hayata geçmeye zorladı. 1883 tarihli belgelerde aşiretlerin zorunlu iskâna tabi tutulduğu açıkça belirtilir. Bu süreç, Reşkotanların devletle en kritik temaslarından birini oluşturur.
“Reşkotan Nahiyesi”: Aşiretin Adına Kurulan İdari Birim
Osmanlı, iskân edilen aşiretleri kontrol etmek amacıyla Garzan bölgesinde doğrudan “Reşkotan Nahiyesi” adında yeni bir idari yapı kurdu. Bu durum, bir aşiretin adının resmi bir idari birime verilmesi açısından son derece nadir ve dikkat çekici bir örnektir. Bu nahiye, aşiretin bölgedeki nüfuzunu tarihsel olarak belgeleyen önemli bir kayıttır.
Reşkotan’da Üç Büyük Tarihsel Çatışma: Kimliği Şekillendiren Dönüm Noktaları
Filîtê Quto ve Etmaneki Çatışması (1860–1890)
Reşkotan tarihinin en bilinen sözlü anlatılarından biri, Reşkotan reisi Filîtê Quto ile Etmaneki aşireti arasında yaşanan büyük çatışmadır. Filîtê Quto’nun ticaret kervanından “yol vergisi (bac)” talep etmesi üzerine çıkan olaylarda yaklaşık 50 kişinin yaşamını yitirdiği rivayet edilir. Bu gerilim, bölgede güç ve otorite mücadelesinin en büyük örneklerindendir.
Otoriteye Meydan Okuma: 1925 Direnişi
Cumhuriyet döneminde de Reşkotanların devletle ilişkisi çatışmalı bir seyir izlemiştir. 7 Ağustos 1925’te Reşkotan aşireti, Raman aşireti ile birleşerek merkezi yönetime karşı bir ayaklanmaya imza attı. Devlet kayıtlarında bu isyanın “güçlükle bastırıldığı” belirtilir. Bu olay, aşiretin geleneksel özerklik arayışının sürmekte olduğunun göstergesidir.
1930’ların “Şerê Bolindê” Olayları
Reşkotanların tarihindeki üçüncü büyük kırılma, 1930’larda yaşanan ve “Şerê Bolindê” olarak bilinen çatışmalardır. Bu süreçte devlet güçleri ile Reşkotanlar arasında şiddetli çatışmalar yaşanmış, aşiretin ileri gelenlerinden Bavê Fexriya (Sebriyê Quto) direnişin en sembolik isimlerinden biri hâline gelmiştir.
Sürgün Yılları: Rojava’ya Göç
Bolindê Olayları sonrasında Reşkotanların büyük bölümü, o dönem Fransız mandası altında olan Suriye’ye geçmek zorunda kaldı. Halk arasında burası “Binya Xeta Frensewî” yani “Fransız Hattının Güneyi” olarak anılıyordu. Dağlara sığınma, sürgün ve dönüş hikâyeleri aşiretin sözlü geleneğinde geniş yer tutar.
Affın Ardından Dönüş
Yıllar süren sürgünden sonra aşiret mensupları, Türk devletinin çıkardığı bir af yasasıyla yeniden Garzan ve Beşiri’ye döndü. Bu geri dönüş, Reşkotan hafızasında “toprakla yeniden buluşma” anlamı taşıyan önemli bir sosyolojik kırılma yaratmıştır.
Reşkotanlar’da Sözlü Geleneğin Hafızası Dengbêjlik
Kilamlar ile Yaşayan Tarih
Reşkotanların tarihsel olayları yazılı kaynaklardan çok sözlü kültür aracılığıyla aktarılmıştır. Dengbêjlerin söylediği uzun destansı hikâyeler, aşiretin hafızasını kuşaktan kuşağa taşıyan en güçlü araç olmuştur. Filîtê Quto ve Bavê Fexriya üzerine yakılan kilamlar, halkın yaşadığı acıları, direnişi ve gururu bugüne taşır.
Akademik Çalışmalara Yansıyan Zengin Miras
Reşkotanların sözlü destanları, son yıllarda akademik araştırmalara da konu olmaya başlamıştır. 2024’te yayımlanan “Karwan, Eşîr û Bazinbelek: Filîtê Quto Varyantlarına Bir Bakış” adlı çalışma, bu sözlü mirasın sadece folklorik değil, tarihsel ve sosyolojik bir kaynak olarak da büyük önem taşıdığını ortaya koyuyor. Böylece Reşkotan kimliği, hem saha çalışmaları hem de akademik metinlerle daha geniş bir alanda görünür hâle geliyor.
Devlet Arşivlerinde Reşkotanlar Aşiretiyle ilgili Bilgilendirmeler
Osmanlı ve Türkiye arşivlerinde Reşkotan aşiretinin ismi birçok resmi belgede geçmektedir. Bu da aşiretin köklü bir geçmişe sahip olduğunu göstermektedir.
İşte Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti arşivlerinde Reşkotan isminin geçtiği belgeler:
Bahtiyar ve Reşkotan aşiretleri arasındaki anlaşmazlığın giderilmesiyle asayişi sağlamakla görevli müfrezenin Siird'e geri döndüğü.
Diyarbekir vilayetine tabi Şeyhan ve Recban aşiretleri efradının Bitlis'e tabi Reşkotan aşireti üzerine taarruz etmesi üzerine çıkan müsademenin alınan tedbirler neticesinde önüne geçildiği.
Diyarbekir vilayetinde Pinkan ve Reşkotan aşiretleri arasındaki anlaşmazlığın sona erdirildiği ve Tayy Aşireti Şeyhi Binbaşı Ali Bey'le Raşid Kabilesi Reisi Kolağası Salih el-Haso Ağa arasındaki soğukluğun yok edildiği.
Beşiri ve Garzan kazaları dahilinde meskun Sinkan ve Reşkotan aşiretleri arasındaki adavetin karşılıklı senetler alınarak telif edildiği.
Reşkotan aşireti eşkıyasının bazı ermeniler hakkındaki mezalim ve taaddiyatından dolayı vukubulan şikayet üzerine, Bitlis Vilayeti'nden alınan haber üzerine, aşiret-i mezkürenin Beşiri nahiyesinde olduğunun bildirildiği.
Yolsuz muamelede bulunan Diyarbekir valisinden şikayet ve Reşkotan Aşireti Reisi Hacı Mehmed, Şaki İbrahim Haso ile refiklerinin takibi hakkında.
Reşkotan Aşireti eşkiyasının mezaliminden vuku bulan şikayet.
Reşkotan aşireti eşkiyasıyla Garzan ahalisinden Mıgırdıc'ın katilleri derdest edildiğinden ve eşkiya-yı merkumeden Bekiran aşireti şeyhi kendisinin itlakı ne surette bulunduğundan bahisle bazı ifadeyi havi maktul-i merkumun pederi Genco tarafından bu kere varid olan arzuhal.
Bir kısmı Bitlis'in Garzan bir kısmı da Diyarbekir'ın Beşiri kazaları dahilinde bulunan Reşkotan aşairinin birbirlerine olan düşmanlıklarından dolayı çatışmak üzere toplandıkları haber alındığından, Diyarbekir ve Bitlis cihetlerinden gönderilen kuvvetlerle bir vukuat çıkmasının önlendiği.
Reşkotan Aşireti eşkıyası ile diğer suçluların Zilanlı Şeyh Mehmed Beşiri'nin toprağında bulundukları.
Bir Ermeni kervanının Reşkotan aşireti tarafından vurulduğu, Kürtlerin Ermenilere saldıracakları hakkında vaki beyanları muhtevi Diyarbekir ve Bitlis vilayetlerinden alınan malumata müstenit hülasa varakası takdimi.
Reşkotan aşiretlerinin tedib edilerek vergi teklifini kabul ederek hükümete sığındıklarını, vali vekili Firuzan'ın Garzan'dan bildirdiği.
Bekuran ve Reşkotan Aşiretleri'nin ıslahı.
Talori'de çıkan çatışmaya, Reşkotan ve Bekran aşiretlerinin müdahil olmaması için askeri tedbirler alındığı.
Bitlis'e bağlı Reşkotan nahiyesi müdürlüğüne Albak sancağı Tahrirat Müdürü Mehmed Ali Bey'in tayin olunduğu.
Diyarbekir'daki Şigan Aşireti muteberanından Hasan Ağa ile Bitlis'e tabi Reşkotan Aşireti Reisi Mehmed'in telif-i beynleri için gerekli tedbirlerin alınması.
Bitlis'teki Reşkotan Aşireti'nin bulunduğu köylerin Garzan kazasına, Diyarbekir'daki Romman ve Alikan aşiretlerinin de bulunduğu köylerin Beşiri kazasına rabt ve ilhakları.
Ticaret için Batman ve Musul'a sevkedilmek üzere satın aldıkları direklerinin ve bazı eşyalarının Reşkotan Aşireti'nden Lice Karyeli Resul Hacı Babek ve rüfekası tarafından gasb ve yağma edildiğinden bahisle geri alınması istirhamını havi Hısn-ı Keyf (Hasankeyf) Nahiyeli Ramazan'ın telgrafı üzerine gerekli muamelenin icrası.
Reşkotan Aşireti Reisi Hacı Mehmed ve üç refikinin Silvan ve Beşiri kazalarından Sadık Bey, Hacı Sadun Ağa ile Hasan ve Mirza ağalar hakkında arazilerini almak için adamlarını öldürdüklerini havi Garzan'dan çektikleri telgrafının celp ve mütalaasıyla tahkikat icrası.
Davalılarıyla yüzleştirilip haksız çıktığı halde, hala arzuhal takdim eden Karlova mütemekkinlerinden Resko Vintano isimli Nasrani'nin bir manastıra yahut memleketine gönderilmesine dâir Edirne müşirinin yazısı.
Bitlis'te gıyaben mahkumiyetine karar verilen aşiret reislerinin ele geçirilmesi için gerekli nasihatların yapılması ve firarların önlenmesi için asker ve jandarma sevkinden sonra teslim olanların da aftan faydalandırılması.
Nakiban nahiyesindeki Hristiyan köylerine tecavüzde bulunan Diyarbekir'a tabi Reşkotan aşireti ile Ramankan, Alikan ve Maladiyo kabileleri halkının derdest ve tedibleri için Bitlis ve Diyarbekir vilayetlerinden kuvve-i kafiye sevki.
