Zaman, kimine göre göreceli kimine göre de insan beyninin birer uydurması olup aklın sınırlarına sığmayan bir kavramdır. İnsanoğlu zamanın bu karmaşıklığını gidermek ve onu daha bilinçli tüketebilmek adına daima kalıplara sığdırmaya çalışmıştır. Bu uğurda gök cisimlerinin hareketlerini, gökteki olayları titizlikle izleyerek takvim adını verdikleri araçlara ulaşmışlardır. Böylece zamanla ilgili yapılan her inceleme, akla gelen her düşünce bir takvimin doğuşu olmuştur. Türkler de zamanı kendi kalıplarına uydurarak 12 hayvanlı Türk takvimini oluşturmuşlardır.
12 Hayvanlı Takvim, Türk kökenli olup Asya’da yaygın olarak
kullanılmış Ayrıca Çin’de de kullanılır. Takvim, aynı zamanda bir sistemdir.
12 yılın 5 katı olan 60 yıllık devreleri ile Göktürkler,
Uygur Türkleri, Tuna Bulgarları, İdil Bulgarları da kullanmış ve Hiung-nu’lar
da Çin’in hemen kuzeyinde bulundukları için büyük ihtimalle Hun Türklerinde de
kullanmıştır.
Göktürk Yazıtları, Uygur kitap ve hukuk belgeleri, Tuna
Bulgarları’nın yazıtları, Bulgar Hakanları Listesi ve Manas Destanındaki bazı
olaylar da bu takvim ile tarihlendirilmiş tir.
Bu takvimde her hayvan bir yılı gösterir. Örneğin; “Pars
Yılı” gibi. Her yılın o hayvanın özelliklerine göre şekillendiğine inanılır.
Örneğin Maymun yılında eğlence ve hilenin artacağı inanışı vardır. Çağ adı
verilen (ÇAĞ: 12×5=60 yıl) şeklindeki dönemler halinde ilerler ve bu rakam
ortalama insan ömrü dür. Birileri “12 Hayvanlı Türk Takvimi Mete Han’ın tahta
çıkış tarihi olan M.Ö. 209’da başlar” der ama, bu yanlıştır. Milattan önce 2367
yılında başlar. Çünkü Orkun anıtlarında Kültigin’in, Bilge Kağan’ın ne zaman
vefat ettikleri yazılıdır. Kül Tigin 27 Şubat 731’de vefat etmiştir, bu Koyun
yılının 17. günüdür. Söz konusu durum Türk takvimi “M.Ö. 209’da başlar”der, ama
bu yanlıştır, Milattan önce 2367 yılında başlar. Keza Türk Bilge Kağan da.
Bilge Kağan, 25 Kasım 734’te vefat eder, 22 Haziran 735 (Domuz yılının 5.
ayında) yuğu yapılıp toprağa verilir.
12 hayvanlı Türk takviminde yılların özellikleri: On iki
hayvanlı Türk takviminde her yılın kendine göre karakteristik özellikleri
bulunmaktadır. Yani hangi hayvan yılında neler olacağı ile ilgili toplumun ön
yargıları ve bazı efsanevi inançları söz konusudur. Bunlar kuşkusuz
deneyimlerin, yaşanmışlıkların ve halk mitolojisinin ürünüdür. Bazı yıllarda
büyük kıtlıklar yaşanmış, bazı yıllar hep büyük savaşlara denk gelmiş, bazı
yıllar Tanrı Türk‘e yüzünü dönmüş ve bolluk bereket dönemi yaşanmış… Tüm bunlar
Türk milletinin geleceği kestirmeleri için bir işaret hâline gelmiş.
Aslında burada hayvanların da yıllara anlam yüklerken
etkisini yadsımamak gerekir. Türklerin hayvanların karakterlerini de yıllar
hakkında yaptıkları kestirmelere yansıttıkları düşünülebilir. Nitekim “tavuk
yemi taneli olur, o yıllarda genelde isyan ve karışıklık çıkar” gibi düşünceler
bu fikrimizi doğrular niteliktedir. Fakat Türklerin kutlu saydığı kurt
hayvanının Türk takviminde herhangi bir yıla isminin verilmemesi ilginçtir.
Kaşgarlı‘nın aktardığı Uygur rivayeti doğru ise bu ancak öyle bir sebepten
olabilir.
Takvimin Ortaya Çıkışı
Günümüzde olduğu gibi geçmiş dönemlerde yapılan icatlar da
genellikle bir ihtiyaç sonucu ortaya çıkmıştır. Takvimin asıl ortaya çıkış
sebebi Türklerin konargöçer bir hayat tarzını benimsemelerinden
kaynaklanmaktadır. Yazın yaylada, kışın ise kışlakta yaşayan Türkler için göç
zamanlarının doğru hesaplanması önemli bir ihtiyaçtı. Aynı zamanda ürünlerin
hangi dönem ekilip hangi dönem hasat edileceği en az göç meselesi kadar önemli
bir meseleydi. Bu takvim hayatlarını kolaylaştırmakla kalmayıp Türklerin
inançlarını yansıttıkları bir sembol haline de gelmiştir.
Hayvan İsimlerinin Sırrı
Divanü Lugati’t Türk’te Kaşgarlı Mahmut 12 hayvanlı Türk
takviminin ortaya çıkışını bir rivayetle anlatır. Rivayete göre bir Türk hakanı
kendisi başa geçmeden önce yapılan bir savaş hakkında bilgi ister. Fakat
danışmanları savaşın yapıldığı zaman konusunda anlaşmazlığa düşerler. Bunun
üzerine hakan bu olayın tekrarlanmaması adına takvim yapılmasını ister. Tıpkı
12 ay gibi her 12 yıla tek tek isim konulmasını emreder. Daha sonra çıkılan bir
sürek avında hakan hayvanların Ilısu’ya sürülüp sıkıştırılmasını ister. Suya
gelen hayvanlardan 12 tanesi sudan karşıya geçince her yıla hayvanların geçiş
sırasına göre adının konulmasını söyler. Böylece takvimdeki her yıl bir hayvan
adıyla anılır.
Yılların Anlamları
Divanü Lugati’t Türk’te geçen başka rivayetler de 12
hayvanlı Türk takvimine göre her yılın bir öneminin olduğu, yılların uğurlu ve
uğursuz olarak nitelendirildiğidir. Türkler bunlara inanarak kararlar almışlardır.
Yılları yan ve yang olmak üzere iki gruba ayırmışlardır. Yan, yeri ve ayı
temsil eder. Güçlüğü, zorluğu, kayıpları ve soğuğu simgeler. Yang ise gökyüzü
ve Güneş’i temsil eder. Bu nedenle güç ve kuvvet bildirir. Örneğin maymun,
tavşan, tavuk, yılan, koyun, sığır yılları zor yıllar olarak nitelendirilir.
Sığır yılı savaşların çok olacağına inanılan bir yıldır. Tavuk yılı bolluk olan ama kargaşanın çok
yaşanacağı, domuz yılı kar ve soğuğun çok olacağı yıldır. Timsah yılı ise
yağmurun çok yağacağı bu nedenle bolluk olacağına inanılan bir yıldır. Yılan
kışın yiyecek bulamayınca kumları yaladığı için yılan yılı da kurak
sayılmıştır.
Karakter Analizleri
12 hayvanlı Türk takvimine göre her yılın başlangıcı,
baharın gelişi ve Göktürklerin Ergenekon’dan çıkışı olarak kabul edilen 21 Mart
Nevruz bayramıdır. Her yeni yılla birlikte Türkler yeni bir başlangıç
yapmışlardır. Bir de yıllara verdikleri karakteristik özelliklerle kalmamış
doğdukları yılın kendi karakterlerini oluşturduğuna inanmışlardır.
Aşağıda on iki hayvanlı Türk takvimindeki her yılın
karakteristik özellikleri kısaca verilmiştir. Bu bilgiler halk tarafından
bilinmekle birlikte, Şamanlar tarafından da kullanılmıştır. İçerisinde
mitolojik ögelerin ve geleneklerin de bulunduğu bu bilgiler şöyledir:
1. Sıçan yılı: Bu yıl iyi başlar fakat iyi sonlanmaz. Yıl
sonuna doğru halklar arasında düşmanlık artar. Sıçan yılında doğanlar sezgileri
güçlü, eşine az rastlanır düzeyde hareketli fakat uykuya düşkün insanlar
olurlar. Meraklı, çalışma isteği duyan, anladığı her işe girişen tiplerdir. İyi
dostluk yapar ve kendilerini kötü işlerden korurlar.
2. Öküz yılı: Bu yılda hava soğuk, kar yağışı bol olur. Kış
uzun sürer. Savaşlar artar. Öküz yılında doğanlar kibar ruhlu olurlar.
Ağırbaşlı, aklını ve mantığını doğru kullanabilen, nezaket sahibi kişilerdir.
Şanslıdırlar ve uzun ömürlü olurlar.
3. Pars yılı: Bu yılda depremler, savaşlar, anlaşmazlıklar
artar. Yazın yokluk çekilir. Pars yılında doğanlar asker tabiatlı, bahadır,
kuvvetli kişiler olurlar. Sert ve hükmedici yapıları vardır, hatta bunu kavgacı
olma boyutunda yaşarlar. Çevik ve uyanıktırlar, fenalıklardan derhal
uzaklaşabilirler. Bununla birlikte kadınları nazlı olur ve yaptıklarından çok
pişmanlık duyarlar.
4. Tavşan yılı: Bu yılda iklimler ılımlı, insanlar arasındaki
ilişkiler iyidir. Tavşan yılında doğanlar kavgadan hoşlanmayan, orta yolu takip
etmeyi tercih eden, ılımlı insanlar olurlar. Esrarengiz işleri severler.
Sorumluluktan kaçarlar ve kavga etmeyi sevmezler. Ne zengin ne fakir olurlar.
5. Balık yılı: Bu yılda yağışlar bol olur, verimlilik artar.
Hava soğuk olur. Balık yılında doğanlar zengin, uzun ömürlü, başkalarının işine
karışmayan insanlar olurlar. Yapıcı tiplerdir, şanslı kişiler olurlar. Kendi
işlerini kendileri görür, başkalarının işine karışmazlar.
6. Yılan yılı: Bu yıl kuraklık ve yokluk yılıdır. Yılan
yılında doğanlar değerli, güzel, dik kafalı ve merhametsiz olurlar. İnsanların
itibarını kazanır, saygı görürler. Vakur dururlar. Güzel olmakla birlikte cana
yakın değillerdir. Doğrudan asla şaşmazlar.
7. At yılı: Bu yılda iklimler ılımlıdır. Ancak savaşlar ve
huzursuzluk artar. Hayvan hastalıkları salgınları başlar. At yılında doğanlar
kendilerine güvenen ve çalışkan insanlar olurlar. İşlerini hızlı ve güzel
yaparlar. Gündüz doğanlar aceleci, gece doğanlar keyfine düşkün olurlar. İyi
iletişim kurarlar.
8. Koyun yılı: Bu yılın yazı sıcak, kışı soğuk ve uzun
geçer. Koyun yılında doğanlar yalnızlıktan hoşlanmayan, sosyal, dürüst ve
ihtiyatlı insanlardır. Kendi fikirleri doğrultusunda yaşamayı severler. Genelde
övülmeyi sever, makam mevki sahibi olmaya çalışırlar. Hareketli ve soğukkanlı
kişilerdir.
9. Maymun yılı: Bu yılda insanlar arasında düşmanlık çıkar,
yıkım ve kargaşa getiren bir yıldır. Hem hayvanlar hem insanlar arasında
hastalıklar yayılır. Yazları yağmur, kışları kar yağışı çok olur. Maymun
yılında doğanlar zeki, kurnaz, ileri görüşlü, öfkeli insanlar olurlar.
Eğlenceli tiplerdir, çevik ve girişken kişilerdir.
10. Tavuk yılı: Bu yılda yiyecek bolluğu yaşanır. Ancak
yılın başı ve sonu soğuk olur ayrıca isyanlar olur. İnsanlar arasında kargaşa
yaşanır. Tavuk yılında doğanlar gayretli, güçlü, cimri ve kuralcı insanlardır.
Ustaca tuzaklar hazırlayabilirler, çok cimridirler. İşlerini iyi yapar, saygı
ve hürmette kusur etmezler.
11. Köpek yılı: Bu yılın yazı kurak, kışı ılık geçer. bu
yüzden köpek yazında yokluk yaşanır, köpek kışında bolluk başlar. Köpek yılında
doğanlar dikkatli, uyanık, iyi niyetli ve sadık kişiler olurlar. Dostlarına
aşırı derecede düşkündürler. Bulundukları ortamda kötülüğe, fenalığa izin
vermezler. Eleştirmeyi sever, sevdiklerine canını verirler.
12. Domuz yılı: Bu yılda kar yağışları artar, hava çok soğuk
olur. Afetler yaşanan bir yıldır. Domuz yılında doğanlar rahatına düşkün ve
sessiz insanlardır. Güzel yemekleri severler, edepli insanlardır. Ortama çabuk
uyum sağlarlar ve her zaman kötülüğün karşısında yer alırlar.
Hangi Yıl, Hangi Hayvana Denk Geliyor?
Takvimin ilk defa M.Ö. 2367 yılında kullanılmaya başlanmış
olduğu bilinmektedir. Miladi takvimde hangi yılın, on iki hayvanlı Türk
takvimindeki hangi hayvan yılına denk geldiğini bulmak için çok basit bir
teknik bulunmaktadır. Bugün kullanıyor olduğumuz miladi takvim yılına önce 9
(dokuz) ekliyoruz. Daha sonra çıkan sayıyı 12’ye (on ikiye) bölüyoruz. Bölme
işleminin sonucunda kalan yoksa, o yıl domuz yılıdır. Kalan 1 ise fare (sıçan)
yılıdır. Yapılan bölme işlemlerinde kalan aşağıdakilerden hangisi ise, o hayvan
yılına eşit olmaktadır.
0 çıkarsa – Domuz yılı
1 çıkarsa – Fare yılı
2 çıkarsa – Sığır yılı
3 çıkarsa – Pars yılı
4 çıkarsa – Tavşan yılı
5 çıkarsa – Balık yılı
6 çıkarsa – Yılan yılı
7 çıkarsa – At yılı
8 çıkarsa – Koyun yılı
9 çıkarsa – Maymun yılı
10 çıkarsa – Tavuk yılı
11 çıkarsa – Köpek yılı
Birkaç örnek verecek olursak, 1920 yılının hangi hayvan
yılına denk geldiğini bulmak için öncelikle buna 9 ekleriz. 1929 sayısını 12’ye
bölelim. Bölme işleminde sonuç kalanlı çıkar, yani bu sayı 12’ye tam bölünemez.
Bölme işleminde kalan 9 olduğu için yukarıdaki tabloya bakarak 1920 yılının
maymun yılı olduğunu söyleriz. Bu yazının yazıldığı 2023 yılını hesaplayalım.
Önce 9 ekliyoruz. 2032 sayısını 12’ye bölüyoruz ve bölme işleminde kalan 4 oluyor. O hâlde 2023 yılı tavşan yılıdır.
ÖRN: 2000 yılı – kalan 5 – balık yılı; 1453 yılı – kalan 10
– tavuk yılı; 1071 yılı – kalan 0 – domuz yılı; 748 yılı – kalan 1 – fare yılı…
